Пачаць свае нататкі мне хацелася б са звароту да аўтараў.
“Даражэнькія Зміцер і Юрась! Кожны знаходзіць сваё ў кнізе ўспамінаў іншага. Адгукаецца сэрца. Я вам удзячная за любоў, за шчырасць, за цяпло душы, якімі праменіцца вашая кніга. За слёзы… Вашыя – ад азярыцкіх песняў, і свае.
Прысвяціла вечар яе чытанню – чытала “Азярыцкую гаворку”. Назаўтра мелася ехаць у свае Слухавічы. Адарвалася ад кнігі – думка мільганула: “Гэто ж бацьке ўдома чакаюць!” І заплакала, бо – падалося!
Вярнулі Вы мне дзівоснае адчуванне, што бацьке мае – тут… Няхай на момант. Але ён памятаецца як рэакцыя на вашую кнігу…”
* * *
Калі б мы сустрэліся са спадаром Змітром у дзяцінстве, я б яго падражніла: “Цабуля!” А ён мяне за гэта, можа, “райдункай” назваў бы. Некультурнай, значыць. І меў бы рацыю. Бо хіба смяюцца з мовы? У разнастайнасці яе гучання – багацце нашае.
Але мы хутка пасябравалі б. Аднолькава ж кажам – што ў маіх Слухавічах пад Наваградкам, што ў Азярычыне пад Рудзенскам: “братэ, катэ, нажэ…” І мая слухавіцкая баба Аўдоля казала гэдак жа, як азярыке (так называюць сябе жыхары вёскі Азярычына): “проўда”, а не “праўда”, “броў”, а не “браў”, “настоўнік”, а не “настаўнік”…
Некалькі гадоў таму Зміцер Санько рэдагаваў маю кнігу “Блізкі свет. Хатні слоўнік-успамін”. Супольная праца з рукапісам гэтай кнігі, як і наша пазнейшая супраца, стала для мяне радасным урокам – моўным, і не толькі. Надта хораша пачувалася – як гэта можа быць ля цярплівага, разважлівага, мудрага настаўніка, якога хочацца слухаць і слухаць…
“Бацьке, рукавэ, сьлядэ”… Была моцна ўражаная, калі мой рэдактар, чытаючы “Блізкі свет”, сказаў прыблізна так: “Няхай бы гэтае “э” было ў нашай літаратурнай мове. Дадало б ёй адметнасці…”
Няўжо нехта больш за мяне любіць мне дарагое?
Ды нездарма кажуць: каб любіць – трэба добра ведаць. Разгадка была ў тым, што для спадара Змітра маё “кустэ, сватэ” такое ж роднае, як і для мяне. Толькі даведалася гэта праз некалькі гадоў, з выхадам кнігі: Зьміцер Санько, Юрась Санько. Слаўнае сяло Азярычына: Свет нашых продкаў (Мінск, “Тэхналогія”, 2019. – 352 с., [16] арк. іл.)
Кніга пра Азярычына ўражвае – і вонкава, і зместам. Яна сапраўды ўзорная – аўтары не хаваюць, што хацелі зрабіць яе такою. І зрабілі! Ці шмат у нас апісанняў роднай вёскі, якія змяшчалі б і археалогію, і гісторыю, і “рэвізскія сказкі” XIX стагоддзя, дзе можна прасачыць многія пакаленні свайго роду, і даўнейшыя песні з нотамі, і мікратапанімію з падрабязнай картай-схемай, і выдатна распрацаваны слоўнік мясцовай гаворкі, і мартыралог – спіс ахвяраў таталітарных рэжымаў XX стагоддзя, і “жывую гісторыю” – запісы людскіх успамінаў, і асабістыя ўспаміны пра дзяцінства, і здымак вёскі з космасу, і паўтары сотні фотаздымкаў аднавяскоўцаў? І нават багаты слоўнік даўнейшых жаночых і мужчынскіх імёнаў – бярыце, называйце сваіх дзетак, працягвайце традыцыю!
У кнізе знайшлося месца і для фотаздымкаў надмагілляў з азярыцкага кладоўніка як сведчанне вернасці беларушчыне. Аўтары заклікаюць тых, хто ў жыцці не мог карыстацца роднай мовай, хоць пад канец жыцця вярнуцца да свайго страчанага: папрасіць дзяцей аб апошнім надпісе на магільным камені па-беларуску. “Ніхто за гэта смяяцца з вас не будзе. Будуць толькі паважаць, што вы, як і ўсе людзі ў свеце, шануеце мову сваіх продкаў – сваю родную мову”.
Тое, што аўтары не разглядаюць сваю кнігу адно як помнік роднай вёсцы, таксама ўражвае. Гэтая кніга заклікае да дзеяння! Аўтары хацелі б, каб яна ўдыхнула новае жыццё ў родныя мясціны, каб вёска стала месцам паломніцтва для шматлікіх турыстаў. І для гэтага прапануюць план аднаўлення і стварэння аб’ектаў, якія будуць мець турыстычную цікавасць. Першы пункт плана ўжо выконваецца: Азярычына, упершыню згаданае ў пісьмовых крыніцах у 1447 годзе, будзе мець памятны камень з традыцыйным чатырохканцовым крыжам і адпаведным надпісам.
Аўтары падкрэсліваюць, што, ствараючы сваю кнігу, думалі не толькі пра аднавяскоўцаў, але і пра тых шматлікіх нашых суайчыннікаў, хто шчыра жадае паслужыць Бацькаўшчыне, але не ведае, як гэта зрабіць. “Вось той абсяг, дзе можна прыкласці сілы, розум і веды!” І заклікаюць іншых пайсці гэтай сцежкаю – збіраць сваё. Напрыклад, назвы мясцін – палёў, паплавоў, крыніц, лясоў, балот, пашаў, ручаёў, пагоркаў – усё тое, што завецца мікратапаніміяй. І сваім прыкладам паказваюць, што гэта яшчэ не позна… Нашая ж зямелька ўся была абазначаная людскою, сялянскай працаю. Няхай бы жылі гэтыя назвы зямлі. Каб не стала яна безыменнай. Дзеля наступных пакаленняў.
У кнізе пра Азярычына столькі светлага, як і ў азёрнай назве самой вёскі. Адчуваеш тут душу аўтараў на кожным кроку. І, на жаль, як і пра кожную вёску на нашай зямлі – шмат балючага. Але ж гісторыю не перайначыш… Уразіў лёс Вольгі Лук’янчык (Андрэйчыкавай), пакутніцы за веру, расстралянай у 1937-м. Як небяспечна было адкрыта, не хаваючыся, любіць Бога! Жанчына заплаціла за гэта жыццём, пакінуўшы сіротамі трох малых сыночкаў. “Сонца і там сьвеціць!” – смела адказала яна мясцоваму камуністу, што пагражаў ёй караю.
Азярычына – вёска, якую спалілі ў вайну, а перад тым сем разоў бамбілі… “Дзеці крычалі: “Рама! Рама ляціць!” Разьбягаліся, хаваліся хто дзе – у бульбу, у кустэ. Етых самалётаў я вельма баялася. Так баялася! Спачатку бомбы кідая, а тады крыло апусьціць і с кулямёта пачыная страчыць. Дзе ні схаваясься, здаецца, што ён цібе бачыць! Закрыяш твар рукамі і калоцісься” (Вольга Балуненка, 1930 г. н.). Гэтыя ўспаміны старых людзей, якія тады былі дзецьмі, выклікаюць у сэрцы адно: “Хай Бог сцеражэ!” “Хай Бог абносіць!” Мама некалі так казала…
Ёсць у кнізе згадкі азярыкоў і пра больш даўнія падзеі: пра паход Напалеона (дагэтуль колішняя дарога з Дудзічаў, па якой ішоў 5-ты корпус Язэпа Панятоўскага, завецца Французскай грэбелькай); пра Першую сусветную вайну (як немцы частавалі азярыцкіх дзяўчат каваю). Ёсць легенды і паданні. Два з іх прапаную ўвазе чытачоў, бо гэта і выдатныя ўзоры традыцыйнай азярыцкай гаворкі:
“А як грошай шмат прысьніцца чалавеку: ідзі там і там, бяры. Прыйдзя ён, калі ні пабайіцца, там будзя хоць зьвер які, хоць што будзя, але ні грошы будуць ляжаць. Ськідай усё сь сібе – і церазь яго… Быў тут, мама казала, у Яўсея ці ў каго, стары сьляпы дзет. І яму колькі разоў сьнілася: ідзі там і там, ідзі бяры. Ён, кажа, папросіць, кап хто яго павёў – там ужо німа. А каб ён, кажа, сам туды пайшоў…” (Марына Моўчан, 1911 г.н.)
“Адзін чалавек, ета старыя казалі, прыпілнавоў у лесі воўчы вывадак. І ўзёў аттуль ваўчанё, прынёс дамоў. Ну й выгадаваў ек сабаку. А ета была ваўчыца. Падрасла яна і аннаго разу на міжыкалядзь зьбегла ў лес. Німа яе й німа. А тады бачыць гаспадар: прывяла с сабой цэлаю гайню. Забеглі яны ў хлеў ці куды там ішчэ, а ён рас – і зашчапіў дзьверы. Тады ўзёў стрэльбу, палес на вышкі і аттуль пабіў усіх. Анно гадаванку сваю пакінаў. Дак етая ваўчыца, ек выпусьціў яе, дак і ўцякла. Колькі там дзён прамінула, знайшлі таго гаспадара сь перагрызяным горлам. Во як было, старыя казалі” (Вольга Ганчарык, 1933 г.н.)
Фотаздымкі з мінулага стагоддзя. Гэтыя жанчыны ў хустачках… Змучаныя, дачасна састарэлыя твары… Беларусь нашая, пакутная і цярплівая… Надта ж шмат лягло на жаночыя плечы… Тварыкі вясковых дзетак на здымку з далёкіх 30-х… А вось Змітрок і Юрка з бабуляй Ганнаю ў 1951 го-дзе. Гэта ж будучыя аўтары нашай кнігі! Толькі яшчэ ніхто пра гэта не ведае – нават яны самі…
Маладыя мужчыны на агульным здымку… Адзін з іх да бацькі майго падобны – у такой самай шапцы-вушанцы; тата зімою ў войску гэтак быў сфатаграфаваны. Ізноў баліць – сваё…
Картачка вучняў 6-га класа. Дзяўчаткі ў стракатых летніх сукеначках – справілі мацярке, хлопцы апранутыя строга, у цёмных касцюміках. Малады настаўнік у модным па тым часе гарнітуры з шырокімі кляпамі. На бярвенні нешаляванай сцяны выведзена – 1960. Год майго нараджэння…
Вёска таго часу знаёмая мне па стуку брыгадзіркі ў вакно: “Цётко Марылё!” – і баба бяжыць на 16-капейкавы працоўны дзень; па “нагрузцы” ў вясковым магазіне: хочаш хлеба – купі разлезлай камсы ў газетным мяшэчку; па “марозіку” – прыгожай, быццам зімовы ўзор на вакне, тканіне на сукенку: “Марозіку набрала!” А яшчэ – дзед Юзік кідае кату на цагляную падлогу кухні лусту хлеба і злуецца: “Але й катэ ціпер пашлі – хлеба ні ядуць!”
Дзе ты, Час?..
Слоўнік азярыцкай гаворкі, або Смак мовы
…Гэта як ты нясеш суседцы свае грушы – вялікія, салодкія, духмяныя, а яна табе наўзамен, у падзяку – свой вінаград – таксама салодкі, духмяны…
Так і са словамі. Розныя яны на рознай зямлі. Але цешаць і свае, і суседскія. Калі любіш…
Азярыцкая гаворка вельмі адметная! Ну, дзе вы знойдзеце, каб на тварог атварох казалі? А гэтае азярыцкае паўсюднае “ек”, “еґ” (як)! “Ек была яшчэ тая вайна…” “Да тады еґ завінуліся, ек усхадзіліся, да ўжо пелі-пелі, пелі-пелі!”
Словы ў кнізе пададзеныя так, як яны гучаць у людскіх вуснах – нават часам не адразу пазнаеш па напісанні: ньні (дні), ронны (родны), ранно (радно), рэцька (рэдзька). Аўтары-ўкладальнікі тлумачаць, што гэта зроблена “каб той, хто будзе чытаць, напоўніцу адчуў смак мовы… Вядомы ўсім прынцып “як чуецца, так і пішацца” даведзены тут да свайго абсалюту”. І сапраўды – боп (боб), адж жывата (ад жыва-та) – быццам чуем…
Адзначу вельмі ўважлівае, чуйнае стаўленне да мовы. Здаец-ца, ніводнае слоўца тут не прапушчанае – толькі на першы пагляд яно выглядае звычайным, але ж да яго прыклады – ці то з гаворкі, ці то з прыказкі-прыгаворкі, ці то з песні азярыцкай узятыя, што з’яўляецца прыгожай адметнасцю слоўніка – цудоўныя, жывыя, самабытныя.
Дзевачка ж. Памянш. да дзеўка. Не жаніся ў бунны дзень, да ў нядзелячку, не бяры ўдавы, бяры дзевачку (з песні). Дзевачкі-бялявачкі, дзе вы пабяліліся? – Мы каровачку даілі, малачком памыліся (прыпеўка).
Скрыня ж. 1. Вялікая драўляная прастакутная пасудзіна для захоўвання сыпкіх прадуктаў. Ек мукі скрыня, то й сьвіньня – гаспадыня (прыказка). 2. Куфар. Ой, пайшоў наш Сямёнка да дубовае скрыні – німа срэбра, німа злота, німа жонкі Кацярыны (з песні). 3. Аўтамабільны кузаў. Мой швагір, Валодзя Казімірскі, дайшоў да Берліна. І там, як ехалі на машыні ў скрыні, ек паварочвалі з-за дома, йіх зьнялі [на кінакамеру] (В.Р.). А во нейкі дзяцька [на фотаздымку] сядзіць у скрыні, і за рулём во нейкі (В.Р.).
Чытаючы, часта лавіла сябе на думцы: і ў нас так кажуць, а вось жа прапусціла, не ацаніла – звычайнымі словы здаваліся… А хіба не Любоў знаходзіць, бачыць незвычайнае ў звычайным?
Знойдзем у слоўніку нават, як да малога дзіцяці казалі (кажуць): вова – на ваўка, зюзя – на холад, мароз; жыжа – на агонь; буба – на што-небудзь кругленькае, хоць на якую ягаду; кока – на яйка; папа – на хлеб. “Даць табе папы?” Ну, як я магла забыцца! Гэта ж ад мамы чула гэтае слоўца, калі гадавала сваіх дзяцей, яе ўнучкаў. Але ўжо не прымала, пасміхалася – толькі дзівілася са слова…
А цяпер мне як бабулі малога ўнука найбліжэй, мусіць, дзіцячая прыгаворка-лічылка: “Раз, два – булава; тры, чатыры – прычапілі; пяць, шэсьць – кашу есьць; сем, восім – сена косім; дзевяць, дзесяць – торбы вешаць”.
Ведаеце, што такое імпат (у слоўніку дакладна перададзена гучанне – йімпат), крышанэ, крэсла (не, не з мэблі), пайма, пароцька, селядоршы і, урэшце, суравешка?! А мы з аўтарамі кнігі дык ведаем. Ніяк не надзіўлюся: гэта ж якая адлегласць раздзяляе нашыя вёскі! Адна – на Меншчыне, другая – на Гарадзеншчыне. А такія блізкія моўна…
Імпат – мама адчувала яго, калі на свінарніку працавала, нам пра гэта казала. І пра крышанэ ад яе чула, калі яна крышыла бульбу ў суп. Пра крэсла казала, бялізну, адзенне мыючы. І пра пайму, валасы заплятаючы, – у мяне ад нараджэння адна сівая была. Ну, а ўжо пароцькам – сама хуткая ў рухах – бацьку магла ўпікнуць (па-азярыцку – вайцяць). Тата ў даўгу не заставаўся. Ад яго можна было пачуць: “Зьбіраецца, як маладая да вянца” або “Зьбіраецца, як з козамі на торг”. Суравешкі – грыбы, што ў лесе растуць (мы і праўда спрабавалі іх есці сырымі), – мама прынесла ў наш хатні слоўнік са свае грыбное вёскі…
У дзяцінстве бывала, што мы аб’ядноўвалі на нейкі час свае калекцыі – каштоўныя зборы з каляровых бутэлькавых і небутэлькавых шкельцаў. Сядалі і глядзелі праз іх на сонца. Перадавалі з рук у рукі. Як прыгожа глядзіцца Сонейко праз сіняе шкло! А праз чырвонае! І праз цёмна-зялёнае – таксама…
Мы з аўтарамі кнігі маглі б і цяпер так абменьвацца, толькі ўжо па-даросламу – сабранымі скарбамі слоў. Сядзелі б і цешыліся, дастаючы са скарбонкі кожны сваё. Давалі б адно аднаму – на сонейка праз яго паглядзець. На сонейка мовы нашай… Здзіўляліся б – надта шмат новых слоў, непрывычных, нячутых…
Размаўлялі б пра падабенства і рознасць гучання, адрозненне ў значэнні адных і тых жа словаў… О, гэтае шчаслівае ўспамінанне Свайго!
Сп. Зміцер згадвае ў прадмове, як яшчэ дзіцем пачуў у пераказе нейкай гутаркі аднаго з бацькавых пацыентаў надзіва кароткія формы: “Ён мне ка (г. зн. кажа)… А я яму ку (г. зн. кажу)…” А мне ўспомнілася, як дзед Язэп, гасцюючы ў нас, казаў свайму зяцю, тату майму, за бяседным сталом: “До-до, Генічак, до…” Досыць, значыць. І памятаю дзедава працяглае сцвярджальнае: “Та – а (так)…”
Некаторыя словы з азярыцкай гаворкі падказвалі мне разгадку свайго. Напрыклад, абапнуцца (захінуцца). Адразу ўспомнілася нашае слухавіцкае абапеняц (кароткае, не па росце адзенне). Або – абячайка (брыво). Цяпер зразумела, чаму тата сценкі рэшата абечкам называў – закругленыя, як бровы.
Люблю словы з сялянскай гаспадаркі – прывыкла чуць ад бацькоў. Прачытаеш, і неяк лягчэй дыхаецца – сыходзіш з шэрага гарадскога асфальту на зялёную траву, вяртаешся ў маленства, у якім бацькі – маладыя і заклапочаныя – як птушкі, што гадуюць увесну сваіх птушанят…
Цікава было даведацца, што за гаспадарчая лексіка ў Азярычыне гучала. Цалкам нешта новае! Ну, напрыклад, аблетак – дровы, што высахлі за лета; акалот – абмалочаныя снапы жыта; апоўзліны – звязаныя канцамі лазовыя галіны на верхаўі стога… Або выпустак – цяля, якое перазімавала. Цікава: грыжан – недавараная сярэдзіна ў бульбе. Бяры і грызі?
Валодаючы слоўнікамі – кожны сваім – маглі б перакідвацца з аўтарамі гэтай кнігі словамі, як мячыкам – без яго не ўяўляю свайго дзяцінства… Лавіце!
На ставэ (прыстасова для пілавання дроў) адказала б сталюгамі, на смаголь (галавешка) – куд-лавешкаю, на патапцы (страва, прыгатаваная з кавалачкаў хлеба на малацэ) – кармушкаю, на павідлівы (прагны да ежы) – лапшывы, на пупок (лучок на кассі) – кулька.
У кнізе шмат блізкага, па-знавальнага. Драпачык – драпцы, дромны – мамінае дромненькі прыгадваецца, дыба – бацькавае дыбака. Праўда, у азярыкоў жмінда – пляткар, а ў нас жмінда – скупеча. У азярыцкай гаворцы зьмітрэжыцца – падысці да апо-шняй мяжы, безнадзейна заняпасці, а ў нас мітрэжыцца – хваля-вацца, мяняцца (пра чалавека і пра надвор’е).
Багата цікавых дзеясловаў. Напрыклад, аслупець – знерухомець ад нечаканасці, аслупянець; зіпаць – бліскаць, мігцець; уробіцца – забрудзіцца, замазацца; разьмяняцца – скасаваць абмен; правашчыць – змарнаваць (пра час); прыдзіраць – дадаваць што-н. у цеста, здрабняючы на тарцы; патталаніцца – пашан-цаваць; зьбізаваць – моцна адхвастаць, адлупцаваць.
Захацелася запомніць дзеясловы жураць (цямнець ад гарачыні) і жжураць (пажоўкнуць, зрыжэць каля агню). Бо бывае ў мяне гэта з адзеннем, калі прыеду ў сваю родную хату і моцна печ напалю…
І зноў кліча слоўная гульня. Ізноў “адбіваю мячык”: драбіна – драбіны; днушка – днюшчо; букі (лёгкае сутыкненне лбамі, у гаворцы з дзіцем) – букіш; збаёдаць (згу-біць, запраторыць) – зьбіёдаць; дзыгаты (даўганогі, цыбаты) – дзыгало; брыжэ (фальбоны) – брыжы; буцяць (падгніваць) – бутляць (парахнець); закажанелы (недагледжаны, закарэлы, пра жывёлу) – закажэняны (і пра дзетак малых). У Азярычыне “картопля ўжо храстке пусьціла”, а ў нас вясною “картошка хросьлі пускае”. Азярыкі божую кароўку андрэйкай клічуць, а ў Слухавічах яна ядзерка. У Азярычыне гляўкач – недапечаны, глёўкі хлеб, а ў нас сказалі б ацьцесліваты. Дзюжок там – палоска зямлі, а ў нас невялікі кавалак зямлі з краю завецца канчар.
Звычайныя словы ў Азярычыне не абавязкова маюць звыклае для мяне значэнне. Напрыклад, гушкалкі – гэта паазярыцку дрыгва. А гук – галіна дрэва (у нас жа, у Слухавічах, гук – гэта кныр).
А ёсць такія словы, што, калі не жыў у гэтай вёсцы, дык, можа, ніколі і не пачуеш. Адно палюбуешся на іх здалёк. Напрыклад: аброжа – твар, быток – невялікая мясціна пры лузе; буй – адкрытае ўзвышанае месца, якое прадзімаецца ветрам; вішар – старая няскошаная трава; лгіня – ашуканка; паманка – мянушка; браніцы – мужчынскія асобіны канапель; гурбячок – выступ на якой-н. паверхні, бугарок.
Сустракаюцца сярод словаў і паэтычныя, прыўкрасныя. Іх хочацца мець хоць у “пасіўным слоўніку” – занатаваць. Усцешылі мяне тут бялазоры (светлавокі); зарэць (світаць, займацца на зару); шарэш (замерзлы пасля адлігі снег, шарпак). А як хораша гучыць міжыкалядзь – прамежак часу ад свята Нараджэння Хрыстова да Вадохрышча…
Вось так і грэлася душою, чытаючы старонкі азярыцкай гаворкі. Згадвалася сваё. Адчувала замілаванне і хваляванне – ад сустрэчы з далёкім, але блізкім і дарагім.
А наагул кніга “Слаўнае сяло Азярычына” стала для мяне працягам шчаслівага знаёмства са сп. Змітром (і завочным знаём-ствам з Юрасём). Заўсёды хочацца ведаць, адкуль бяруцца людзі цудоўныя… Скуль яны тут? Знай-шла – няхай сабе просты – адказ на сваё пытанне ў іх гутарцы з азярыкамі: “Чые вы? Дохтаравы? О-о-о, ета быў дохтар!”
Сваю працу браты Зміцер і Юрась прысвяцілі сваім дарагім, незабыўным бацькам – Зоні Кіршчэні і Хведару Санько.
А мне падалося, што і маім бацькам – таксама. І ўсёй Беларусі…
На фота:
1. Вокладка кнігі.
2. Каменныя сякеры з ваколіц Азярычына. Захоўваюцца ў Дзяржаўным археалагічным музеі ў Варшаве.
3. Азярыцкая царква-капліца св. Кузьмы і Дзям’яна, пабудаваная ў 1813 годзе. Фота 1910 года.
4. Азярыкі ў Злучаных Штатах Амерыкі. Канец 1910-х – пачатак 1920-х гадоў.
5. Вучні Азярыцкай пачатковай школы з сваёй настаўніцай Лідзіяй Рабцэвіч. Пачатак 1930-х гадоў.
6. У сібірскім выгнанні. Азярыцкі настаўнік Аляксандр Кучынскі (злева) і паэт Юлі Таўбін. Цюмень, 18 сакавіка 1935 года.
7. Адзін з першых паваенных здымкаў. Сярэдзіна 1940-х гадоў.
8. Азярыцкія жанчыны. 1960-я гады.
9. Праект помніка, прысвечанага першаму згадванню Азярычына ў пісьмовых крыніцах.