Таварыства нямецкай мовы (ням. Gesellschaft fur deutsche Sprache, GfdS) са штаб-кватэрай у Вісбадэне – адно з найболей важных германскіх, фундаваных урадам, моўных таварыстваў. Паўторна заснаванае неўзабаве пасля Другой сусветнай вайны ў 1947 годзе, GfdS з’яўляецца палітычна незалежным і называе сябе пераемнікам таварыства Allgemeiner Deutscher Sprachverein (ADSV), заснаванага ў 1885 г.
Мэтай таварыства з’яўляецца даследаванне і падтрымка нямецкай мовы; крытычная ацэнка бягучых змен нямецкай мовы і рэкамендацыі адносна яе выкарыстання.
Гісторыя Таварыства нямецкай мовы
1947 г., 10 студзеня ў Люнебургу заснавана Таварыства нямецкай мовы (GfdS). Юрыст Макс Вахлер абіраецца першым старшынём. GfdS атрымлівае абшырную бібліятэку ад Асацыяцыі нямецкай мовы (DSV), былой Агульнай нямецкай моўнай асацыяцыі (ADSV).
1948 г. У чэрвені праходзіць першы агульны сход GfdS у Люнебургу. Ёсць сем філіялаў і 130 чальцоў. У кастрычніку ўжо было 15 філіялаў і 1000 чальцоў.
1949 г. Выходзіць першы нумар “Mutterssprachige”, часопіса па падтрымцы і даследаванні нямецкай мовы (59-ы год), які раней выдаваўся DSV. Рэдактарам часопіса з новым зместам стаў заснавальнік GfdS Макс Вахлер. У гэтым годзе тыраж склаў 850 асобнікаў.
1951 г. Публікуецца пятае выданне “Кіраўніцтва па юрыдычных і афіцыйных мовах”. Па выніках года было прададзена 27 тысяч асобнікаў. У той час асобнікі былі яшчэ вузкай запісной кніжкай, надрукаванай на фрактуры; 11-е выданне выйшла ў 1998 годзе.
1952 г. GfdS публікуе папярэдніка моўнай службы ў якасці дадатка да роднай мовы. Яго імя: “моўны сябар”. У гэтых лістах па падтрымцы нямецкай мовы вы знойдзеце невялікія артыкулы на лінгвістычныя тэмы і праблемы, якія былі актуальныя ў той час.
1955 г. Заснаваны філіял у Вісбадэне. Лео Вайсгербер чытае асноўную лекцыю: “Служэнне мове”. Адгэтуль і назва часопіса “Der Sprachdienst”.
1957 г. У Гановеры заснавана група падтрымкі (тады яшчэ група падтрымкі) Таварыства нямецкай мовы. Конрад Адэнаўар, Вальтар Хільперт (дырэктар Norddeutscher Rundfunk) і Герман Касак (прэзідэнт Нямецкай акадэміі мовы і паэзіі ў Дармштадце) – сярод асобаў, якія падпісалі ўстаноўчы дакумент.
Першы выпуск часопіса “Der Sprachdienst” органа GfdS, выходзіць у кастрычніку. Там на лінгвістычныя пытанні трэба адказваць так, каб яны былі зразумелыя і цікавыя лінгвістычна зацікаўленай публіцы.
1962 г. GfdS стварае кансультацыйны цэнтр па імёнах. Вілфрыд Зейбіке становіцца першым кансультантам, яго самай важнай працай стала гістарычная нямецкая кніга імёнаў (1996-2007), якую апублікавала GfdS. Пазней лінгвіст Хорст Наўманн падрыхтаваў справаздачы пра прозвішчы для GfdS. Ён напісаў “Вялікую кнігу прозвішчаў”.
1965 г. У гэтым годзе GfdS пераязджае ў Вісбадэн па прапанове тагачаснага кіраўнічага дырэктара Ота Нюслера і з тых часоў знаходзіцца ў цэнтры нямецкамоўнага рэгіёна.
1966 г. Ойген Герстанмайер, прэзідэнт Бундэстага Германіі, стварае рэдакцыю ў Бундэстагу Германіі ў Боне, якая падпарадкоўваецца GfdS, з мэтай зрабіць юрыдычную мову больш зразумелай у доўгатэрміновай перспектыве. Тэлефонныя, пісьмовыя і асабістыя моўныя кансультацыі прапануюцца Бундэстагу і Бундэс-рату (цяпер у Берліне).
1967 г. Заснавана працоўная група незалежных культурных інстытутаў (AsKI), чалец-заснавальнік GfdS. З тых часоў наладжана цеснае супрацоўніцтва з AsKI.
1978 г. Упершыню аб’яўляюцца словы года і публікуецца спіс самых папулярных імёнаў.
1987 г. Упершыню прысуджаецца медыйная прэмія за моўную культуру, моўная прэмія, што прысуджаецца людзям і рэдактарам, якія ўнеслі ўклад у нямецкую мову ў сродках масавай інфармацыі.
1989 г. Падпісана дамова пра супрацоўніцтва з did deutschinstitut. Дагэтуль супрацоўніцтва спрыяе прасоўванню нямецкай мовы ў краіне і за мяжой і забяспечвае высакаякасны спектр моўных і культурных праграм для моладзі і сталых з-за мяжы.
1991 г. Хорст Дытар Шлосер ініцыюе кампанію Unwort des Jahres у якасці старшыні аддзялення GfdS у Франкфурце-на-Майне. З 2011 года гэтую кампанію працягне Ніна Яніч.
1992 г. Заснаванне першага аддзялення GfdS у новых федэральных землях, у Лейпцыгу.
1993 г. Карын М. Франк-Сайрус (цяпер Эйхоф-Сайрус) бярэ на сябе кіраванне GfdS як першая жанчына (пасля Оскара Бухмана, Вільфрыда Зейбіке, Ота Нюслера і Ханса Бікеса).
У гэтым годзе Федэральнае міністэрства юстыцыі заключыла з GfdS кантракт на некалькі лінгвістычных справаздач па юрыдычнай мове.
1994 г. Прэмія імя Аляксандра-Ромберга-Прэйса, спонсарская для маладых журналістаў, упершыню прысуджана ў сувязі з прэміяй СМІ за моўную культуру.
1998 г. 100 слоў стагоддзя адабраны аўтарытэтным журы ў супрацоўніцтве з GfdS і абвешчаны публіцы праз кіно, радыё і публікацыі. Ініцыятар – журналіст і галоўны рэда-ктар 3Sat Kulturzeit Армін Конрад.
2003 г. GfdS з’яўляецца адным з заснавальнікаў Рады нямецкай мовы, у якую таксама ўваходзяць Інстытут Гётэ (GI) і Інстытут нямецкай мовы (IDS). DAAD (Нямецкая служба акадэмічных абменаў) была дададзена пазней.
2007 г. Па выпадку 100-годдзя ўніверсітэта Тунцзі ў Шанхаі нямецкі факультэт у супрацоўніцтве з GfdS і Фондам Фрыца Тысена арганізаваў міжнародны сімпозіюм на тэму “Мадэрнізацыя германістыкі з кітайска-германскага пункту гледжання”.
У Гале-ан-дэр-Заале Альбрэхт Грэль удзельнічаў у сімпозіюме “Зразумеласць як грамадзянства? Юрыдычная і адміністрацыйная мова ў публічнай дыскусіі “60-годдзе GfdS” з праграмнай лекцыяй: “Паміж моўным грамадствам, моўным аб’яднаннем і моўнай радай. 60 гадоў Таварыству нямецкай мовы”.
У Люцэрне сумесна са Швейцарскай асацыяцыяй нямецкай мовы (SVDS) праходзіць канферэнцыя на тэму: “Нямецкая мова і нямецкасць – нямецкая мова ў Швейцарыі і Еўропе”.
2008 г. GfdS праводзіць рэпрэзентатыўнае апытанне “Як немцы думаюць пра сваю родную і замежныя мовы?” З Інстытутам дэмаскапіі Аленсбаха ў супрацоўніцтве з Радай нямецкай мовы.
У Брусэлі GfdS у супрацоўніцтве з Радай нямецкай мовы і Інстытутам Гётэ арганізуе міжнародны сімпозіюм на тэму “Толькі ангельская? Што будзе з нямецкай і іншымі еўрапейскімі мовамі? “
2009 г. GfdS публікуе рэпрэзентатыўнае апытанне па афіцыйнай мове “Што немцы думаюць пра юрыдычную і адміністрацыйную мову?”. Праведзена Інстытутам демаскапіі Аленсбаха ў супрацоўніцтве з AsKI і Цэнтрам прававой лінгвістыкі ўніверсітэта Марціна Лютара ў Гале-Вітэнбергу.
GfdS атрымала замову ад гарадской адміністрацыі Вісбадэна распрацаваць асноўныя прынцыпы для дружалюбнай да грамадзян адміністрацыйнай мовы ў сумеснай праектнай групе: “Klartext у Вісбадэне. Асноўныя прынцыпы дружалюбнай да грамадзян афіцыйнай і адміністрацыйнай мовы “.
2010 г. Андрэа-Ева Эвелс становіцца кіраўнічым дырэктарам GfdS.
На гэты час GfdS мае 107 падраздзяленняў, якія дзейнічаюць на добраахвотнай аснове, на чатырох кантынентах у 39 краінах і прадстаўлена ў Германіі ва ўсіх федэральных землях.
2012 г. Міжнародны сімпозіюм у Тэль-Авіве пад кіраўніцтвам GfdS прысвечаны тэме “Нямецкая мова ў Ізраілі”.
2013 г. GfdS даручыў Інстытуту демаскапіі Аленсбаха правесці рэпрэзентатыўнае даследаванне “матываў выбару імя”. GfdS налічвае больш за 100 000 розных імёнаў і больш за мільён індывідуальных празванняў, што робіць яго самай шырокай лічбавай калекцыяй імёнаў у Германіі.
2014 г. З нагоды 25-ых угодкаў падзення Берлінскай сцяны GfdS публікуе даследаванне Форса на тэму “Берлінскі дыялект у ацэнцы жыхароў горада”.
2015 г. Петар Шлабінскі становіцца старшынём GfdS (пасля Арміна Буркхардта, Рудольфа Гоберга, Гюнтара Пфлуга, Зігфрыда Фрэліха, Ганса Шэфера, Ганса Штайнметца, Вальтара Генсена і Макса Вахлера).
GfdS пераязджае ў новыя сучасныя апартаменты па адрасе Spiegelgasse 7.
2016 г. У гонар 50-годдзя рэдакцыі Бундэстага Германіі праводзіцца ўрачыстая цырымонія ўшанавання яе працы. Выступае прэзідэнт Бундэстага Норберт Ламерт.
2017 г. У гонар 70-годдзя GfdS праводзяцца розныя мерапрыемствы, у тым ліку сімпозіюм на тэму “Падтрымка моў у 21 стагоддзі”, 70 мерапрыемстваў па актуальных для GfdS тэмах і адмыслова распрацаваная выстава пра мінулае і сучаснае GfdS.
2018 г. GfdS узнагароджаны культурнай прэміяй горада Вісбадэна за шматгадовыя дасягненні ў вывучэнні нямецкай мовы.
Сучасныя праблемы Таварыства нямецкай мовы
Ужо дзесяць гадоў назад дзве траціны апытаных немцаў выказалі меркаванне, што нямецкая мова імкліва пагаршаецца. Сярод прычын былі названы камунікацыя ў інтэрнэце, тое, што людзі менш чытаюць кнігі, а таксама папулярнасць англіцызмаў і моладзевы слэнг. Так, у 2012 годзе тагачасны кіраўнік Рады па арфаграфіі (Rechtsschreibrat) Ганс Цеэтмайр (Hans Zehetmair) крытыкаваў асабліва маладое пакаленне і наракаў з нагоды вельмі абмежаванага запасу слоў у СМС і Твітары: “Нямецкая мова ў сацсетках бяднее і ператвараецца ў другасную сыравіну. Яе скарачаюць, спрашчаюць і зноў перажоўваюць без усякай крэатыўнасці”.
У Таварыстве нямецкай мовы з такім песімістычным сцэнарам згубы мовы не згодны:
– Наша мова не падупадае, яна ўвесь час змяняецца – хоць бы таму, што свет змяняецца ў дагэтуль нябачаных маштабе і тэмпе, – пярэчыць яго кіраўнік Андрэа-Ева Эвельс (Andrea-Eva Ewels) у інтэрв’ю DW (2019). – Мы ж больш не гаворым на мове, на якой гаварылі ў 6-м стагоддзі ці ў Сярэднявеччы.
Па яе меркаванні, мова павінна падладжвацца пад новыя жыццёвыя рэаліі, каб яна магла быць сродкам для рэфлексіі і камунікацыі.
Таму і мову ў WhatsApp і Твітаре яна не лічыць беднаю. Спрошчаная граматыка, сказаць асноўнае мінімумам слоў, – усё гэта не новае. Сёння мы бяром у рукі смартфон, раней людзі адпраўлялі тэлеграмы і таксама выказваліся крайне сцісла.
Нямецкая мова і новамоўе
Крытыку з нагоды моладзе-вага слэнгу Андрэа-Ева Эвельс таксама не падзяляе. З пункту гледжання мовазнаўства, няма пацверджання таму, што моладзевая мова пагаршае нямецкую мову. У маладых заўсёды была свая мова, на якой яны маюць зносіны першым чынам паміж сабой. Яе характарызуе крэатыўнасць, спантаннасць, шчырасць і гнуткасць.
– Для падлеткаў слэнг – магчымасць адмежавацца ад сталых, гэта вольная прастора для моўных эксперыментаў і раскаваных зносін, – адзначае эксперт з Таварыства нямецкай мовы.
Да таго, што ў школах і ўніверсітэтах б’юць трывогу з нагоды дрэннай арфаграфіі і граматыкі, яна ставіцца спакойна. На працягу дзесяцігоддзяў Таварыства нямецкай мовы атрымлівае скаргі ад настаўнікаў. Але няправільнае ўжыванне давальнага склону з асновай замест роднага ці абвеснага ладу замест умоўнага Андрэа-Ева Эвельс лічыць натуральным развіццём:
– Моўныя пераўтварэнні заўсёды прыводзяць да спрашчэння структуры мовы. Граматычныя функцыі, якія зжылі сябе і зліліся з іншымі функцыямі, паступова выходзяць з ужытку.
У мовазнаўца з Кёльнскага ўніверсітэта Арыі Адлі (Aria Adli) падобная пазіцыя.
– Калі бацькі скардзяцца на тое, што дзеці не валодаюць нямецкай мовай, можна павярнуць гэта па-іншаму і сказаць, што сталае пакаленне не навучылася новаму і не здольна гаварыць на сучаснай мове, – іранізуе філолаг.
Да новых моўных феноменаў можна прылічыць, напрыклад: “I bims” – так падлеткі скарачаюць фразу “Ich bin” ці “Ich bin’s” (“Гэта я”). У 2017-м у Германіі і Аўстрыі яго назвалі “Моладзевым словам года”. Іронія ў тым, што гэтая фраза была штучна створана для высмейвання сучаснай мовы моладзі, але яна прыжылася і стала папулярнай не толькі ў падлеткаў.
Чужыя словы ў нямецкай
У нараканняў з нагоды збяднення нямецкай мовы доўгая трады-цыя. У 1852 годзе нямецкі філосаф Артур Шапэнгаўар (Arthur Schopenhauer) наракаў на “метадычнае зня-вечванне мовы”. З-за забруджвання нямецкай словамі, запазычанымі з іншых моў, раней таксама ішлі на барыкады. Так, у 17-м стагоддзі, калі ў вышэйшых колах грамадства ў Еўропе была распаўсюджана французская, некалькі арыстакратаў у Веймары заснавалі гурток і выступалі супраць чужых, замежных слоў і за выкарыстанне літаратурнай нямецкай мовы ў гаворцы, лістах і скачыніцельстве. І цяпер, праз чатыры стагоддзі, у Германіі ёсць прыхільнікі моўнага пурызму: Аб’яднанне нямецкай мовы (Verein Deutsche Sprache) адчайна змагаецца з англіцызмамі і патрабуе прыняць Закона аб наданні нямецкай мове статусу дзяржаўнай.
Англіцызмы ў нямецкай мове
У Таварыстве нямецкай мовы ў такой заканадаўчай ініцыятыве не бачаць сэнсу.
– Мы сур’ёзна ставімся да ўсіх скарг насельніцтва, але разглядаем запазычанні, у якіх няма аналагаў у нямецкай, як узбагачэнне слоўнікавага запасу, – каментуе ў інтэрв’ю DW Андрэа-Ева Эвельс. Хоць ангельская мова як сусветны сродак камунікацыі і ў Германіі набывае ўсё большае значэнне, эксперт не бачыць у англіцызмах пагрозы для нямецкай мовы. Статыстычна кожнае трэцяе-пятае слова ў нямецкай паходзяць з лацінскай ці грэцкай, каля двух адсоткаў нямецкіх слоў заснаваны на запазычаннях з ангельскай. Самы распаўсюджаны англіцызм – “окей”. Яго выкарыстоўваюць, як паказала апытанне YouGov, і тыя, каму замінаюць англіцызмы.
Паводле DW і інш. крыніц.
Пераклад С. Судніка.
