Да 110-годдзя пісьменніка
Даслечыкі называюць постаць Змітрака Астапенкі адной з самых загадкавых у беларускай літаратуры. І гэтаму ёсць пэўнае тлумачэнне: неардынарнасць асобы і складаныя гістарычныя варункі наклалі свой адбітак на лёс пісьменніка.
Нарадзіўся Зміцер Емяльянавіч Астапенка 23 лістапада 1910 года на Мсціслаўшчыне ў сям’і настаўніка. Адны крыніцы ўказываюць на месца нараджэння вёску Сяргееўка Шумілінскага раёна, а па іншых звестках гэта мястэчка Калеснікі на Смаленшчыне (зараз Хіславіцкі раён). Юнак вырашае, як і бацька, стаць настаўнікам і паступае ў Мсціслаўскі педагагічны тэхнікум. У гэтыя гады ўсходняя Магілёўшчына разам з Мсціславам уваходзіла ў склад Калінінскай акругі з адміністрацыйным цэнтрам у Клімавічах. Па тэмпах беларусізацыі Калініншчына знаходзіцца сярод лідараў у Савецкай Беларусі, і непазбежным вынікам гэтага становіцца моцны краязнаўчы і літаратурны рух. Будучы студэнтам, Астапенка пачынае пісаць свае першыя творы. Пры Мсціслаўскім педтэхнікуме была моцная пісьменніцкая суполка “Маладняка”, якая ў 1926 годзе налічвала шасцёра чальцоў. Друкуецца ў літаратурна-мастацкім дадатку “Сьвітаньне” пры акруговай газеце “Наш Працаўнік”. Вось адзін з яго вершаў тае ўзнёслае пары (тагачасны правапіс захаваны):
І дзень за ноччу, і ноч за днём
Чаргой бясконцаю праходзіць.
Зьвініць жыцьцё, блішчыць агнём.
Імчыцца ў дзіўным карагодзе.
Пайду, пайду на шыр палян
Душой у прасторы акунуся,
Абніме ўсьцяж душа мая
Прасторы маці Беларусі.
Пайду на вёску, адгукнусь
Ёй песьняй гулкіх сутарэньняў,
Паклічу звонкую вясну
З вянкамі сонечных праменьняў.
І дзень за ноччу, і ноч за днём.
Чаргой бясконцаю праходзяць.
Сьпяваю песьні ў тахт з жыцьцём
Ў яго агністым карагодзе.
У вучнёўскім асяроддзі юнак знаходзіць сабе сяброў і аднадумцаў – таксама пачынаючых таленавітых паэтаў. Склалася нават творчая літаратурная суполка, якую называлі “Мсціслаўцы”, “Амсціслаўцы” ці нават “Амсцiслаўская плеяда”. Сярод іншых у суполку ўваходзілі Змітрок Астапен-ка, Аркадзь Куляшоў і Юлій Таўбін. Гэты юнацкі творчы перыяд яскрава апісвае ў сваім вершы-прысвячэнні “На ўсходзе нашага жыцця…” Юлій Таўбін:
На ўсходзе нашага жыцця,
Калі ўсход гарэў над намі,
Мы йшлі пад маладосці сцяг
Неабвузданымі хлапцамі.
Ці быў пад намі пыльны брук
І гарадоў дарожны камень,
А ці рамонкавы абрус –
Адну мы радасць спатыкалі.
І будзем дзякаваць зары,
Пакуль жыццё ў нас не згасне,
За тайны творчае пары,
За гэта радаснае шчасце…
Амсціслаў, 06.01.1930 г.
Пасля Мсціслава Зміцер з 1930 года жыве і навучаецца ў Менску. Працягвае сваё навучанне ў БДУ, а па іншых звестках на літаратурным аддзяленні педагагічнага інстытута. У гэтыя гады выходзяць яго зборнікі паэзіі “На ўсход сонца”, “Краіне”, “Абураныя”. Прымае актыўны ўдзел у культурніцкім і грамадскім жыцці сталіцы. Ён уваходзіць у склад літаратурнага аб’яднання БелАПП. Працуе ў рэдакцыях рэспубліканскіх газет і часопісаў. Піша апавяданні, займаецца таксама і перакладамі. Сярод іншага, Зміцер пераклаў, напрыклад, раман М. Горкага “Маці”. Як мы бачым, твочае жыццё Астапенкі было даволі насычаным. Да таго ж ён знаходзіць час, каб дасканала вывучыць некалькі замежных моў, і ў арыгінале чытае Гейнэ і Міцкевіча. Акрамя гэтага малады літаратар цікавіцца фізікай, тлумачачы гэта працаю над фантастычным раманам “Вызваленне сіл”, першая частка якога выйшла ў часопісе “Маладняк” у 1932 годзе. У бурапенных хвалях творчага жыцця трапляе ў шэрагі нефармальнай творчай арганізацыі “ТАВІЗ” – “Таварыства аматараў выпіць і закусіць”, прадстаўнікі якой вялі багемны лад жыцця і былі сапраўды схільныя да ўжывання алкагольных напояў. Збіраліся сябры або на кватэры ў Міхася Багуна, або ў рэстаранах ці піўных. Але ўжыванне напояў было не адзіным заганным заняткам маладых творцаў. У той жа час, згодна з даносам, на кватэры З. Астапенкі “збіраліся пісьменнікі для праслухоўвання па радыё замежных перадач белагвардзейцаў-эмігрантаў.” Акрамя таго, паведамляецца, што “ён плануе збегчы ў Заходнюю Беларусь, дзе можна “пісаць, што яму хочацца, а не выконваць сацыяльны заказ партыі”.
Вось як апісвае ў сваіх успамінах незвычайныя здольнасці і фантазію Аста-пенкі пісьменнік Ян Скрыган:
“А было так. Мы з ім кватаравалі ў сваіх гаспадынь за вакзалам. Аднаго разу ішоў я з Дома пісьменнікаў дадому, і на парозе мяне нагнаў Астапенка. Ідзём, нешта гамонім па дарозе, і недзе ўжо блізка каля вакзала Астапенка, нешта жартаўлівае расказваючы, раптам кажа:
– Слухай, Янка, паступай у ГАБ.
– Што за ГАБ такі? – пытаюся ў Астапенкі.
– Група Адданых Бацькаўшчыне, – сказаў Астапенка і разрагатаўся.
Я тут жа суняўся і строга, нават сярдзіта кажу Астапенку:
– Каб такіх жартаў я ад цябе больш не чуў!
– Не, дык я ж жартую! – зноў разрагатаўся Астапенка. – А ты, аказваеццца, надта пужлівы.
Гэта было каля вакзала. Далей мы ішлі нейкі час моўчкі.
Я падумаў, што Астапенка вельмі любіць вострыя жарты. Да таго ж ён не раз мне гаварыў, як у думках ён лётае на прыдуманым ім аэраплане па чужых краінах, спускаецца недзе ў чужых гарадах. Што ён можа спусціцца на тым аэраплане на любой плошчы любой сталіцы свету, бо ён ведае тыя гарады як свае пяць пальцаў.
– Хочаш, я нарысую табе план любой сталіцы свету, з назвамі плошчаў, вуліц?
Фантазіі ў яго былі заўсёды вельмі крылатыя, у гэтым яму можна было пазайздросціць. “
Можна прыгадаць адзін цікавы факт: яшчэ ў 1929 годзе, у той час, калі толькі распачаліся масавыя арышты “ворагаў народа”, Змітраку Астапенка прыснілася лунанне бел-чырвона-белага сцяга над Домам ураду.
Першы арышт таленавітага пісьменніка адбыўся ў 1933 годзе па справе “Беларускай народнай грамады”.
Зміцер быў асуджаны “за ўдзел у контррэвалюцыйнай арганізацыі” да трох гадоў зняволення. Знаходзіўся на пасяленні ў Марыінску Кемераўскай вобласці. Але вязня-літаратара вызваляюць датэрмінова летам 1935 года, і ён едзе жыць у Маскву, дзе працуе настаўнікам рускай мовы і літаратуры ў мясцовай школе. Акрамя таго, Астапенка нейкім дзівам паступае і вучыцца ў МДУ.
У снежні 1936 года адбыўся другі арышт за “антысавецкую дзейнасць.” Допыты і катаванні працягваліся шэсць месяцаў. Пад час ціску Астапенка “згадаў”, што ў сваёй контррэвалюцыйнай арганізацыі яны з сябрамі абмяркоўвалі жыццё ў незалежнай капіталістычнай Беларусі, а менавіта ён прыдумаў яшчэ і штрафаваць там за карыстанне рускай мовай…
На гэты раз хлопцу далі восем год лагераў. Па этапе ён трапляе ў Магілёў тыдні на два, потым Ворша і затым Навасібірск.
А потым узнікае чарговая загадка ў жыцці Змітра Астапенкі. У 1942 годзе ён або збягае з лагера, або датэрмінова зноў вызваляецца і жыве ў Маскве. Нават займаецца літаратурнай творчасцю і піша апавяданні, вершы і паэмы. Вось адзін з самых узнёслых яго твораў таго трагічнага часу, які датуецца 1943 годам:
Паклянёмся любіць наш край!..
Паклянёмся, што ў нашыя сэрцы
Не ўкрадзецца ні страх, ні адчай,
Ні спалох немінучае смерці.
Мы ў гэтым кляліся калісь –
У гады залатога юнацтва.
Гэты час і пара надышлі –
Клятвы нашыя мусяць спагнацца.
Той, хто вырас на гэтай зямлі,
Хто ўсмактаў яе цяжкія сокі, –
Ведай: час і пара надышлі
На геройства, на подзвіг высокі.
І цяпер, калі грому гармат
Кулямёт падпявае па-брацку,
Ўспомні брата забітага, брат,
Ўспомні, сын, скатаванага бацьку!
Будзем помніць, як цяжкі кашмар,
Як баёў і нягоды выснову –
Ненавіснага ворага твар,
Ненавіснага ворага мову.
Паклянёмся Радзіму любіць!
Яна з верай на нас паглядае.
Ў нашых сэрцах жыве й будзе жыць
Наша даўняя клятва святая.
У верасні 1944 года Змітрок Астапенка ў складзе групы выведнікаў быў закінуты ў Чэхаславакію, дзе па афіцыйнай версіі і загінуў. Але яго сябра і аднакурснік па Мсціслаўскім педтэхнікуме Аркадзь Куляшоў сцвярджаў, што неяк бачыў яго пасля вайны ў натоўпе ў Маскве…Так што ёсць верагоднасць, што яму ўдалося перажыць вайну і сталінскія рэпрэсіі. Вывучэннем жыцця і творчасці пісьменніка займаліся многія вядомыя даследчыкі і літаратары: Р. Бярозкін, Л. Рублеўская, У. Арлоў, В. Жыбуль – але ў біяграфіі Змітрака Астапенкі дагэтуль вельмі шмат невядомага і нават таямнічага.
Алег Дзьячкоў.
Магілёў. Снежань 2020 г.
На здымках: Мсціслаўскі педтэхнікум і 3 фота з фондаў Беларускага дзяр-жаўнага архіва-музея літаратуры і мастацтва.
