Стары і новы правапіс у нямецкай мове – у чым адрозненне? Што за рэформа адбылася ў Германіі, што яна прынесла ў нямецкую мову, а ад чаго пазбавіла яе? Якія важныя пункты гэтай моўнай рэформы неабходна вывучыць? Чытайце ў нашым артыкуле!
Нямецкі правапіс – не самая простая тэма ў нямецкай мове, і многія імкнуцца адкласці яго вывучэнне ў доўгую скрыню. Але ўсё не так страшна, як здаецца! У дадзеным артыкуле мы з вамі ўсё ж паспрабуем разабрацца, якія важныя пункты гэтай моўнай рэформы неабходна вывучыць, каб гаварыць і пісаць на нямецкай правільна.
Пра што наогул гаворка?
У 1996 годзе адбылася падзея, якая закранула ўсіх людзей, хто так ці інакш звязаны з нямецкай мовай.
1 ліпеня 1996 года ў Вене прадстаўнікамі ўрадаў нямецкамоўных краін (Аўстрыі, Германіі, Ліхтэнштэйна і г.д.), была падпісана сумесная Заява пра намеры, на падставе якой з 1 жніўня 1998 г. набылі моц новыя правілы нямецкай арфаграфіі.
Рэформа нямецкага правапісу (ням. Reform der deutschen Rechtschreibung), якая ў наш час прынята большасцю федэральных земляў Германіі, а таксама размешчаных побач абласцей Аўстрыі і Швейцарыі, ставіла за мэту спрасціць нямецкую арфаграфію і пунктуацыю, таму ўжо з 1996 года ствараліся новыя правілы, перапрацоўваліся слоўнікі і падручнікі.
Варта адзначыць, што рэформа першапачаткова не была падтрымана насельніцтвам, больш паловы апытаных выступалі супраць яе, а на момант яе ўвядзення ў многіх школах дзеялася поўная блытаніна.
Літаратурны крытык Марсэль Райх-Раніцкі (Marcel Reich-Ranicki) назваў арфаграфічную рэформу “нацыянальнай катастрофай”.
Але пратэсты не дапамаглі, і ў канчатковым выніку жыхарам усёй нямецкамоўнай прасторы, а гэта, дарэчы, не толькі Германія ці Аўстрыя, але і Швейцарыя, Ліхтэнштэйн, а таксама нямецкамоўная супольнасць Бельгіі, давялося нанава вучыць правілы правапісу ў нямецкай мове.
На Франкфурцкім кніжным кірмашы 1996 года сотні пісьменнікаў і філолагаў выступілі за прыпыненне рэформы і вяртанне да ранейшых правілаў.
Вядома, адбывалася ўсё павольна. Сам перыяд пераходу да новага правапісу доўжыўся даволі доўга – аж да 2005 года.
А больш дакладна?
Давайце ж разгледзім больш падрабязна змены, якія набылі моц паводле рэформы пра новую арфаграфію (neue Rechtschreibung):
Паасобнае напісанне замест злучнага
Як жа правільна: разам ці паасобна? Гэта пытанне вось ужо 20 гадоў мучыць нямецкамоўную супольнасць, асабліва гэта датычыцца нямецкіх дзеясловаў. Некаторыя складаныя дзеясловы, якія раней пісаліся злучна, зараз пішуцца паасобна:
– kennen lernen – знаёміцца – замест kennenlernen;
– Halt machen – рабіць прыпынак – замест haltmachen;
– verloren gehen – знікаць – замест verlorengehen;
– arbeiten gehen – ісці на працу – замест arbeitengehen.
Але змены закранулі не толькі дзеясловы, звярніце ўвагу на наступныя словы:
– soviel –гэтулькі – зараз пішацца so viel;
– wieviel – колькі – зараз wie viel;
Напісанне Es-zet ( В ) і -ss
Вакол гэтых змен, мабыць, было больш за ўсё шуміхі! Па новых правілах замест літары (Es-zet) пасля кароткага галоснага зараз пішацца ss (Doppel-s).
Носьбіт мовы без цяжкасці вызначаць даўгату ці сцісласць галоснай літары, а вось тым, хто вывучае нямецкую мову як замеж-ную, давядзецца запамінаць найболей ужытныя словы, якія па правілах новай арфаграфіі пішуцца з падвоенай літарай s.
SchluВ – канец, зняволенне, зараз пішацца як Schluss, па аналогіі з ім змены зведалі і такія словы як:
– FluВ – рака – Fluss;
– NuВ – арэх – Nuss;
– KuВ – пацалунак – Kuss;
– HaВ – нянавісць – Hass;
– GenuВ – асалода – Genuss;
– daВ – што, каб – dass;
– RuВ land – Расія – Russland.
Таксама форма 3-й асобы адзіночнага ліку (er, sie, es) у дзеясловаў lassen (пакідаць, дазваляць), mussen (быць павінным), па новых правілах будзе пісацца так:
– muss;
– lasst.
Аднак не варта лічыць новыя правілы адменай літары Es-zet (эс-цэт). Яна захоўвае сваё першапачатковае напісанне пасля дыфтонгаў і доўгіх галосных. Напрыклад:
– FuВ (ступня),
– heiВen (звацца, клікаць),
– StraВe (вуліца).
Вялікая літара
Таксама зведалі змены і правілы напісання з вялікай літары. У двух словах пра гэта не распавядзеш, але паспрабуем разабрацца ў ёй і мы.
Зараз любое слова, якое фармальна з’яўляецца назоўнікам (ці мела якія-небудзь сувязі з гэтай часцінай мовы), напрыклад, субстанцываваныя прыметнікі і некаторыя дзеепрыметнікі (галоўным чынам ва ўстаялых выразах) пішацца з вялікай літары:
– heute abend – cёння ўвечар – зараз пішацца heute Abend;
– таксама etwas Ahnliches – штосьці падобнае;
– ins Schwarze treffen – патрапіць у самую кропку.
Так жа будуць пісацца прыслоўі, якія пазначаюць час (дарэчы, мы падрыхтавалі цікавы і незвычайны артыкул пра нямецкі час), такія як morgen, gestern + час сутак, напрыклад:
– morgen Mittag – заўтра ў абед,
– gestern Nacht – учора ўначы, і гэтак далей.
Акрамя гэтага ёсць і іншыя прыклады:
– der beste – самы лепшы – зараз пішам як der Beste;
– auf englisch – па–ангельску – auf Englisch;
– radfahren – ездзіць на ровары – Rad fahren;
– rechthaben – мець рацыю – Recht haben.
Запазычаныя словы
Наступны пункт – спрашчэнне арфаграфіі ў запазычаннях. Хоць рэформа прапанавала спрашчаць напісанне запазычаных слоў, на практыцы часцей дапускаюцца абодва варыянты напісання. Напрыклад, раней пісалася Joghurt, гэта стары варыянт напісання. Зараз жа дапушчальныя абодва варыянты: Joghurt і Jogurt (новае напісанне).
Новыя правілы пацягнулі за сабой і лёгкія, калі так можна выказацца, “касметычныя” змены асобных замежных слоў:
– Mayonnaise – замест Majonase;
– Ketchup – замест Ketschup;
– Grizzlybar – замест Grislibar.
У любым выпадку, за вамі захоўваецца права выкарыстоўваць той варыянт, які вам бліжэй і больш зразумелы – як у замежнай транскрыпцыі, так і ў нямецкай!
Што ж датычыцца слоў грэцкага паходжання, спалучэнне літар ph можна замяняць на літару f. Напрыклад,
– Geographie – пішам Geografie.
Пунктуацыя
Пасля прыняцця рэформы замест 52 правілаў пунктуацыі ў нямецкай мове засталося толькі 12! Зараз кожны вольны ставіць коску, грунтуючыся на асабістым нюху, а не на правілах. З асноўных пунктаў у рамках пунктуацыі мо-жна адзначыць наступнае:
– у складаназлучаным сказе са злучнікамі und ці oder коска зараз не ставіцца
– у канструкцыі Infinitiv + zu коска таксама не ставіцца.
Як шмат нямецкіх школьнікаў уздыхнула з аблягчэннем пасля гэтага – бо зараз ім можна наогул не ставіць коскі ў большасць выпадкаў, і гэта не будзе лічыцца памылкай! Але і гэта яшчэ не ўсё!
Рэформа 2006 года
У 2002 годзе пасля правядзення першай рэформы лік незадаволеных немцаў трохі зменшыўся, але больш за 50 адсоткаў насельніцтва ўсё яшчэ выступала супраць новаўвядзенняў у нямецкай арфаграфіі. Да 2005 года сярод іх былі вядомыя нямецкія дзеячы культуры і мастацтва, палітыкі і г.д.
Справа дайшла да таго, што многія аўтарытэтныя нямецкія вы-давецтвы, напрыклад, Axel-Springer-Verlag, Der Spiegel, Suddeutsche Zeitung адмовіліся ад выкарыстання новых правілаў у сваіх публікацыях. Не раўнуючы, як у Беларусі з тарашкевіцай і нарка-маўкай.
Урэшце, палітыкам прыйшлося пайсці на повадзе за раззлаванымі бюргерамі. Яны стварылі адмысловы камітэт, які ў 2006 годзе, у сваю чаргу, правёў рэформу рэформы правапісу і вярнуў усё такі старыя правілы напісання для некаторых словазлучэнняў і слоў. Але асабліва моцных змен старая рэформа не зведала.
Да прыкладу, нямецкае leidtun – выклікаць шкадаванне, да рэформы 1998 года пісалася вылучна з маленькай літары, пасля першай рэформы – стала пісацца з вялікай (Leid tun), ну а пасля другой рэформы – ізноў з маленькай літары.
Такая ж сітуацыя склалася і з дзеясловам eislaufen – коўзацца на каньках: да 2006 года ён пісаўся як Eis laufen, а пазней ізноў вярнуўся да варыянту eislaufen.
Мэтай рэформы першапачаткова было спрашчэнне вывучэння нямецкай, а таксама жаданне зрабіць мову больш гнуткай. Наколькі гэта атрымалася, некаторыя філолагі спрачаюцца дагэтуль, але факт застаецца фактам – рэформа адмяніла 87 правілаў нямецкай арфаграфіі з 212 існых! Такім чынам, насамрэч спрасціла вывучэнне мовы.
Слоўнікі Duden пачынаюць выкарыстоўваць новыя правілы з 1996 года, гэта значыць з 21-га выдання. У 2006 годзе ўсе папраўкі былі ўлічаны ў выданні 24-м.
У наш час новы спрошчаны правапіс шчыльна ўвайшоў у паўсядзённае жыццё немцаў, і можна сказаць, што рэформа атрымала ўсеагульнае прызнанне. З часам выявілася мноства дадатных бакоў рэформы, у першую чаргу, і мабыць гэта самае важнае – аўтарам ўдалося ўдасканаліць нямецкую арфаграфію і выключыць мноства наяўных раней праблем. Таму мы, хто вывучае нямецкую мову як замежную, павінны быць ім за гэта ўдзячныя!
Пра нямецкі правапіс распавядала
Лілея Дыльдзяева,
каманда Deutsch Online.
