– 31 год я жыву ў камандзіроўцы, – так распачалася размова з Валянцінай Мінчук, сям’я якой, пасля жудаснай трагедыі ў 1986 годзе, цягам часу вымушана была з’ехаць з родных мясцін на Гомельшчыне. Такі лёс чакаў і іншых нараўлянцаў, якія, хвалюючыся за дзяцей, пакідалі родныя хаты.
– Першай думкай, – працягвае нашу размову Аляксей Ломач, – як і куды вывезці дзяцей. Хаця спачатку мы, жыхары Нароўлі, мала што ведалі пра аварыю. “Сарафаннае радыё” данесла, што нешта здарылася. Але на той час мы ўжо адзначылі Першамай, на які выйшлі з сем’ямі. Спякота была страшная. Але якраз напарэдадні першамайскіх святаў давялося пабачыць такую карціну: з украінскага боку па дарозе ішлі калоны машын, якія вывозілі жывёлу. А нашыя ўлады не давалі ніякай дакладннай інфармацыі, якраз наадварот, казалі, што падставаў для панікі няма. Аднак мы ўжо пачалі разумець, што здарылася нешта страшнае.
Сям’я Валянціны Мінчук, у якой падрасталі трое маленькіх дзяцей, жыла ў вёсцы Завайць, ад якой да райцэнтра не болей за 8 кіламетраў. Мелі добры дом, сваю гаспадарку. Пра тое, што ў Чарнобылі адбылася аварыя, гаварыла ўжо ўся вёска. Але што рабіць, куды кінуцца?
– Ездзілі самі, шукалі месца для жыцця. А куды ехаць, дзе шукаць, нічога людзі не ведалі. У вёску прыязджалі “партызаны”: мылі дахі дамоў, здымалі верхні пласт глебы, усюды ваенныя пасты, міліцыі шмат было. Цяжка было. Вельмі хваляваліся за дзяцей, – успамінае Валянціна Мінчук.
Многія жыхары самі пачалі шукаць выйсце, бо жыць, не толь-кі на Нараўляншчыне, было ўжо небяспечна. Таму і з’язджалі, не дачакаўшыся неабходных папер аб адсяленні.
Пасля аварыі сям’я Лома-чаў пражыла яшчэ ў Нароўлі 4 гады:
– Мы не проста жылі, мы змагаліся, каб пачуць праўду і вырашыць, што рабіць далей. У горадзе былі частыя мітынгі, сходы, на якіх людзі патрабавалі сказаць праўду пра трагедыю. У кожнай сям’і былі дзеці, і гэта турбавала больш за ўсё.
Праблема кранулася з месца, калі дырэктар завода буддэталяў Лешчанка Леанід Паўлавіч, па дамове з Віцебскім аблвыканка-мам, дамовіўся аб “пераездзе прадпрыемства” ў Верхнядзвінск, куды прыехала больш за два дзясяткі перасяленцаў. Так пачалося новае жыццё на новым месцы.
– Але ж адразу, пасля добраўпаракаваных кватэр на радзіме, трапілі ў баракі ПМК, бо для чар-нобыльцаў будаваўся дом, які яшчэ быў не гатовы. Нават калі мы перасяліліся, яшчэ некалькі месяцаў не было вады, газу… Цяжка было, – расказвае Аляксей Ломач.-Ды і будаваўся дом хуткімі тэмпамі: за тры з лішнім месяцы паставілі пяціпавярхоўку, што “дае пра сябе знаць” і праз столькі год. Бо было не да тэхналогій, і да сённяшняга часу дом халодны, вонкавы выгляд не зачаруе вока.
– Дамагліся за столькі год адраматантаваць дах, але праблемы “чарнобыльскага дома”, як яго называюць у горадзе, да сённяшняга часу так і не ліквідаваны, – працягвае Валянціна Мінчук. -Абіваем парогі ва ўладаў. Вуглавыя кватэры ў доме халодныя, дом, мабыць, самы страшны ў горадзе па вонкавым выглядзе. Дабраўпарадкаваннем займаемся самі. Тры гады таму аб’явілі акцыю “Добры сусед”: пасадзілі туі, івы, зрабілі альтанку, шыкоўныя домікі для птушак, бо на азярцы ў нас жывуць лебедзі, качкі, ёсць рыба. Але азярцо зарастае, трэба чысціць. Напярэдадні журботнай даты правялі суботнік і вырашлыі пасадзіць Алею памяці для дзяцей, якія нарадзіліся ўжо тут, і ўнукаў. Усё ўласнымі сіламі, уладу, праўду кажучы, наша ініцыятыва моцна не кранула.
Пасля чарнобыльскай аварыі на Верхнядзвіншчыну прыехала болей за сотню чалавек. Праз некаторы час адны з’ехалі ў іншыя мясціны, другія знайшлі вечны прытулак на новай радзіме.
У 1996 годзе грамадскі сектар раёна звярнуўся да колішняга загадчыка аддзела культуры Валерыя Дарафеевіча Багушэвіча, які таксама ўжо ў іншым свеце, а ідэю падкінуў Мікалай Мікіценка, чарнобыльскі ліквідатар, царства яму нябеснае, наведаць Хойніцкі раён з канцэртнай праграмай і праехаць па пацярпелых вёсках. Была якраз Радаўніца.
Калі ініцыятыва была ўхвалена ўладамі, мы пачалі збор сродкаў для набыцця падарункаў: купілі тэлевізар для Хойніцкага вучылішча, магнітафоны для дзіцячых садкоў, рукамыйнікі для пастоў назірання ў зоне, і іншыя патрэбныя рэчы. Ехаў на Хойнікшчыну “народны” калектыў РДК “Ярыца”.
Гомельшчына тады гарэла: дым суправаджаў нас увесь час. Кожны дзень сустрэчы ў вёсках, установах раёна, сустрэчы з прадстаўнікамі ўлады. Паездка доўжылася тыдзень. Мы ўсё запісвалі і здымалі. Узгадваецца сустрэча ў вёсцы Стралічава: паўнюткая зала, а мы не можам пачаць канцэртную праграму, бо зладзілася чарга на запіс. Па вёсцы хутка распаўсюдзілася чутка, што прыехалі журналісты, усё запісваюць і здымаюць. Нам крыху было незразумела такая актыўнасць людзей. А аказалася, што літаральна за некалькі дзён яе наведваў кіраўнік краіны і жыхары спадзяваліся выказацца пра набалелае. Але, як нам расказалі, была адабрана патрэбнная колькасць жыхароў, якіх запусцілі ў залу, ды было загадана пытанняў не задаваць.
Падчас той паездкі мы атрымалі дазвол і праехалі ўсю зону да вёскі Пагоннае. А вось там было ад чаго разарвацца сэрцу. Гэта была Радаўніца, і былых жыхароў вёсак, што аказаліся ў “зоне”, дапусцілі прыехаць на могілкі. Наш аўтобус спыніўся каля двухпавярховага будынка, былой канторы калгаса, і як толькі мы пачалі выходзіць з дзвярэй, распачалася сустрэча, якая разарвала б сэрца кожнаму. На вуліцы быў вецер, які гаyяў па плошчы лісткі паперы. Аказалася, што гэта калгасныя дакументы: заявы былых жыхароў вёскі на выдзяленне трактара, сена… Людзі, якія ў той час былі тут, лавілі гэтыя “пісьмы з мінулага” і горка плакалі: на заявах былі прозвішчы іх суседзяў, з якімі яны ўжо даўно не сустракаліся, прозвішчы памёрлых… Пра гэта цяжка ўспамінаць нават праз столькі год.
І калі мы вярнуліся дадому, хутка пачалі рыхтаваць справаздачу пра нашу паездку. У дзень трагедыі ў РДК павіннна была прайсці вечарына памяці, а мы прывезлі шмат відэаматэрылаў з Хойніцкага раёна. Выйшлі на сцэну Дома культуры з Мікалаем Мікіценкам, ён прамовіў свае ўступныя словы, … а ў мяне замест маіх уступных словаў пакаціліся слёзы … некалькі хвілін у зале стаяла цішыня.
Пасля той паездкі я толькі крыху асэнсавала, што гублялі людзі, з’язджаючы з родных мясцін. Каб усвядоміць гэта, трэба было наведаць “чарнобыльскую зону” і зразумець, як няпроста было ім, перасяленцам, калі яны прыехалі ў наш раён.
– Першыя гады ўзгадваюцца з болем. Акрамя побытавых праблем, мы адчулі “асаблівыя адносіны” мясцовых жыхароў, – працягваем размову з Валянцінай Мінчук. – Калі нашы дзеці пайшлі ў школу, дзеці мясцовых жыхароў баяліся садзіцца разам за парту. Казалі пра нас “светлячкі”, як быццам мы свецімся. І калі ў магазін прыходзілі, то мясцовыя стараліся трымацца ад нас далей. Цяжка было.
Радзіма на Гомельшчыне цягне да сябе, бо там пахаваны мае бацькі, бацькі майго мужа, жывуць мае родныя. І калі я вяртаюся назад, задаю сабе пытанне: куды я еду?
Падобныя пачуцці і ў сям’і Аляксея Ломача:
– Верхнядзвінск – прыгожы горад, прыгожыя мясціны, але ў памяці – Прыпяць, Нароўля. Кватэра ў нас была ў цэнтры горада, недалёка рака, пляж… Уладкаваліся тут, жывём. Але памяць пра родня мясціны – у сэрцы. І з гэтым жывём тут столькі год.
Дом № 72 па вуліцы Першамайскай так і застанецца “чарнобыльскім”, нягледзячы на тое, што жывуць у ім зараз, збольшага, ужо не чарнобыльцы. І ў гадавіну жалобнай даты тут, на Верхнядзвіншчыне, пахаваюць яшчэ адну жыхарку з “зоны” – Таццяну Ломач, сваячку Аляксея Ломача. Светлая ёй памяць! Як і ўсім тым, каго сваім чорным крылом закранула трагедыя 1986 года.
Валянціна Болбат,
ТБМ, Верхнядзвінск.
На здымках: Валянціна Мінчук, Аляксей і Ірына Ломачы.
