Палескай хронікай Івана Паўлавіча Мележа – раманамі “Людзі на Балоце”, “Подых навальніцы” – мы ў Людзяневіцкай сярэдняй школе зачытваліся і з вялікім нецярпеннем чакалі працягу хронікі, новага твора Народнага пісьменніка. Як складзецца далейшы лёс Васіля і Ганны, Апейкі і Башлыкова? Куды паверне жыццё ў вёсцы Курані? Пра гэта часта і доўга гаварылі з дабрэйшай душы чалавекам, які бязмежна любіў людзей і літаратуру, настаўнікам роднай мовы і літаратуры Мікалаем Паўлавічам Атліваным.
І вось неяк саспела ў Мікалая Паўлавіча думка напісаць пісьмо Мележу ў Менск і запрасіць яго на сустрэчу ў школу. Тым больш, што ён у той час быў дэпутатам Вярхоўнага Савета па нашай выбарчай акрузе. Паклікаў настаўнік неяк мяне пасля заняткаў у мясцовы школьны інтэрнат, і мы напісаплі там цёплае запрашэнне да нашага славутага земляка-палешука, вядомага ўжо далёка за межамі рэспублікі чалавека.
Прайшло няшмат часу, і ў адзін з дзён быццам бы сонца ярчэй засвяціла: Мікалай Паўлавіч, не хаваючы радасці, паведаміў, што сён-ня ў школе павінен быць Мележ. Хваляванню і нецярпенню нашаму не было мяжы. Тым больш, што ў прызначаны час доўгачаканыя госці не з’явіліся, затрымаліся ў дарозе. І вось нарэшце машына падруліла да школы, і з яе выйшлі Мележ і Гамолка. Мы дружнымі чародкамі кінуліся ў актавую залу школы.
Дарагіх гасцей прадставіла дырэктар школы Ніна Браніславаўна Кліменка. Мележ адразу папрасіў прабачэння за тое, што яны спазніліся на сустрэчу і прымусілі нас чакаць. Расказаў, якой дарогай яны дабіраліся да нас са сталіцы, што бачылі ў час паездкі. Цікавіўся нашай вучобай, заняткамі ў вольны час. Я, прызнацца, быў у душы крыху пакрыўджаны: ён нас зусім за дзяцей прымае, дзе размова пра літаратуру, пра яго палескую хроніку.
Мележ быў высокага росту, рухі павольныя. Адразу кідаўся ў вочы яго бледны, нібы вымачаны твар. Праўда, з яго біяграфіі мы ведалі, што ён быў двойчы паранены, доўга лячыўся ў шпіталях, свой дзённік і першыя апавяданні пісаў левай рукой.
Гаварыў Іван Паўлавіч глухаватым голасам, быў скупаваты на словы, але ўменнем пажартаваць Бог яго не абдзяліў. Ён неяк непрыкметна разварушыў нашую школьную аўдыторыю, удала ўвайшоў у патрэбны кантакт са сваімі слухачамі. У канцы прамовы, праўда, некалькі слоў сказаў пра ўласную творчасць і планы. З нейкай журбой у голасе прызнаўся, што вельмі цяжка пішацца трэцяя кніга палескай хронікі. А потым, адказаўшы на нашыя пытанні, схіліўся да дырэктара школы, нешта шапнуў ёй на вуха. Тая кіўнула ў мой бок і дала знак, каб я падышоў да Мележа.
Сустрэча з пісьменнікамі (выступаў і Мікола Гамолка – наш зямляк з вёскі Найда) якраз была аб’яўлена завершанай, і я з пахаладзелымі нагамі і трапяткім сэрцам падышоў да сцэны. Рука ў Івана Паўлавіча была шырокая, але мяккая, быццам падушачка, вочы – зацікаўлена-цёплыя. То іранічныя, то крыху сумнаватыя, задуменныя. Вакол нас сабраліся настаўнікі і вучні. Яшчэ б! Не кожнаму пашчасціць увачавідкі пабачыць жывога класіка, задаць пытанне, паразмаўляць з ім…
Іван Паўлавіч падзякаваў мне за пісьмо, распытаў, адкуль родам, як вучуся. Я, натуральна, хваляваўся, таму не помню ўсіх падрабязнасцяў нашай гутаркі. Помню толькі яго глу-хаваты голас, што ішоў знутры, ад душы, ад сэрца, цёплы позірк прыжмураных вачэй ды добрыя пажаданні на будучае.
Прыйшоўшы ў хату бабкі Антусі, у якой я кватараваў, адразу запісаў усе падрабязнасці сустрэчы ў сшытак. І вельмі шкадую, што ён з цягам часу згубіўся. А калі расказаў пра сустрэчу з Мележам гаспадыні, то мая ціхмяная бабулька, седзячы на ўслончыку ля прыпечка, сказала-ўздыхнула: “Добры, відаць, чалавек…”.
Прайшоў год, і я стаў студэнтам філфака Белдзяржуніверсітэта. Гэта быў 1972 год, у якім беларуская грамадскасць адзначала 90-я ўгодкі з дня нараджэння нашых песняроў – Якуба Коласа і Янкі Купалы. Коласаўскі юбілей адзначаўся ў яго родных маляўнічых мясцінах – ва ўрочышчы “Дубы”, куды павінны былі з’ехацца беларускія пісьменнікі.
Паехалі аўтобусам туды і мы – група студэнтаў філфака. Побач Нёман, дубы, што помняць Коласа, цудоўныя краявіды. Сапраўды, такія прыгожыя мясціны, такі чароўны куток, дзе, як кажуць, “сама зямля спявае”, не маглі не даць нашай Беларусі такога цудоўнага мастака слова як Канстанцін Міхайлавіч Міцкевіч.
Грала музыка, працавалі буфеты, усё бурліла, быццам віно ў чане. І чакалі нашых пісьменнікаў драўляныя падмосткі ды трыбуны з мікрафонам. Сярод выступоўцаў быў і Мележ. Я яшчэ раз пераканаўся, што ён не быў прыхільнікам доўгіх і красамоўна-пустых прамоў. Кожнае слова было добра ўзважанае і прапушчанае праз сэрца. Ён гаварыў, як думаў, як адчуваў.
Пасля выступлення Мележ адышоў у адзіноце ў бок Нёмана, спыніўся ля кустоў у задуменні. Мне карцела падысці да яго, толькі для смеласці я падбіў некалькі сваіх аднакурснікаў.
Тыя ж пранікліва-задуменныя вочы, тая ж мяккая рука-падушачка. І бледны, немачны твар.
– Помню, помню цябе, Ся-рожа…
Я амаль да слёз быў здзіўлены, што ён праз год успомніў маё імя.
– Дык, ты ўжо, мабыць, стаў студэнтам? Што ж віншую. Малайчына.
Ён зноў паскардзіўся, што цяжка “ідзе” новая кніга, што падводзіць здароўе. Былі і мажорныя тэмы нашай гутаркі, жарты.
Шкадую, што як у першую, так і другую сустрэчу не ўзяў у Мележа аўтограф. Але ж дзве гэтыя сустрэчы – непараўнальна даражэй за росчырк яго аўтаручкі. Яны ў памяці. Яны ў сэрцы – назаўсёды.
Сяргей Кулакоўскі,
сябар Жыткавіцкай суполкі ТБМ імя Ф. Скарыны
і Саюза беларускіх журналістаў.
