Князь Мацей распавёў, чым жывуць сённяшнія Радзівілы, дзе ён купіў ТРОХСОТГАДОВЫ партрэт Пане Каханку і каму з іх сем’і хросным бацькам прыходзіцца Джон Кэнэдзі.
Cегодняшний гутарка – з князем Мацеем Радзівілам. Ён у пэўнай ступені аб’ядноўвае сёння ўсю сям’ю – сам з’яўляецца нашчадкам Радзівіла Сіроткі ў 14-м калене, а яго жонка Марыя – нашчадак Радзівіла Чорнага ў 15-м калене.
Гэта дзіўнае пачуццё – ехаць у Варшаву да Радзівілаў, гасцяваць у князя Мацея, браць на памяць візітоўку з прозвішчам Радзівіл і нумарам мабільнага тэлефона! .. Базавыя веды аб князях Радзівілах вам выдасць любы школьнік: Нясвіж – замак – Сіротка – падземныя хады – Чорная Панна – касцёл з муміямі. Калі ж задумацца глыбей, то менавіта дзякуючы Радзівілам назвы беларускіх гарадоў стагоддзямі гучалі ў лепшых дамах Еўропы, а ў Нясвіжы гасцініліся ўладныя людзі. У свой час у князёў Радзівілаў займалі грошы Людовіка – французская каралеўская дынастыя. Гэта адзіны магнацкі род у Еўропе, які адначасова валодаў шыкоўнымі палацамі ў Літве, Латвіі, Беларусі, Расіі, Украіне, Польшчы, Германіі, Францыі, Італіі. Але галоўнае радавое гняздо Радзівілаў заўсёды было ў Нясвіжы. І калі-небудзь менавіта гэтае прозвішча стане галоўным турыстычным брэндам Беларусі.
«Дзякуючы ДНК маёй жонкі атрымалася апазнаць астанкі Радзівіла Чорнага …»
Яшчэ з тэлефоннай размовы з панам Мацеем я даведаўся, што яго жонка – таксама з Радзівілаў, толькі па іншай лініі. Калі мы сустрэліся, я асцярожна пацікавіўся:
– А ці не інцэст гэта?
– Што вы! – захваляваўся пан Мацей і разгарнуў на стале генеалагічнае дрэва Радзівілаў. – Вось глядзіце: я тут, а яна тут. Розныя лініі, ды і колькі пакаленняў прайшлі!
– А вы жаніліся на Ганне таму, што яна Радзівіл?
– Я ажаніўся на Ганне таму, што яна вельмі прыгожая жанчына! Мне быў 21 год, я закахаўся ў яе раз і назаўсёды, цяпер у нас пяць дзяцей.
– Па тэлефоне вы згадвалі нейкую гісторыю з ДНК …
– Гэтая гісторыя два гады таму стала сапраўднай сенсацыяй у Літве! У Дубінках, недалёка ад Вільні, здаўна жылі Радзівілы, быў касцёл. Цяпер усё разбурана, але пару гадоў таму ў касцельнай магільным склепе знайшлі чалавечыя косткі. Навукоўцы выказалі здагадку, што гэта парэшткі самога Мікалая Радзівіла Чорнага. А вызначыць гэта можна, параўнаўшы з ДНК прамога нашчадка, лепш жанчыны. Да маёй жонцы звярнуліся з такой просьбай, пробы ДНК супалі і пацвердзілі, што знойдзеныя парэшткі сапраўды належаць Радзівілу Чорнаму, а мая жонка – яго прамы нашчадак ў 15-м калене, розніца паміж імі 500 гадоў! Пацешна, да чаго дайшла навука! ..
«Князь Альбрэхт разумеў, што толькі пад яго сумленнае слова маладой Беларусі маглі даць крэдыт»
– Пан Мацей, вы, напэўна, здагадваецеся, што мяне, як журналіста з Беларусі, цікавіць версія, што Радзівілы – усё-такі і беларускія, а не толькі польскія князі …
– Я думаю, што ў XVII стагоддзі Радзівілы былі грамадзянамі Вялікага княства Літоўскага. Наогул жа, будзе няправільна адносіць Радзівілаў толькі да польскай ці беларускай нацыі. Прашу звярнуць увагу, што Радзівілы – адзіная сям’я, якая валодала палацамі на тэрыторыі дзевяці (!) цяперашніх еўрапейскіх краін . І мне вельмі хацелася б, каб наша імя сёння хоць бы ў культурным плане аб’яднала гэтыя краіны. Вельмі шкада, што польска-беларускія палітычныя адносіны складваюцца сёння вельмі няўдала. Крыўдна, што гэта ўплывае таксама на культурныя кантакты. Мы ўжо даўно дамаўляемся з вашым паслом, спадаром Латушкам, арганізаваць міжнародную выставу партрэтаў Радзівілаў.
– Вось я пра Беларусь і кажу. Нясвіжскія Радзівілы гаварылі па-польску, а простыя людзі вакол – па-беларуску. Але яны ж разумелі адзін аднаго !?
– Безумоўна, Радзівілы ўмелі размаўляць па-беларуску! Была такая князёўна Магдалена, якую нават празвалі «Радзівіліха». Яна мела кантакты, скажам так, з беларускімі нацыяналістамі ў ХIX стагодзьдзі, ўстанавіла стыпендыі для студэнтаў-патрыётаў, дала грошы на першыя кнігі Максіма Багдановіча і Канстанцыі Буйло, газету «Наша Ніва». У газеце “Вольная Беларусь» ёсць такая цытата: «Па загадуй вядомай у нашым краі землеўласніцы княгіні М. Радзівілл, у сам з сабою маёнткі вывешаны абвесткі, паводле каторые прапануецца ўсім служачым ужываць беларускую мову заміж польскае і расейскай». Іншы гістарычны факт: князь Альбрэхт Радзівіл у 1918 годзе падтрымаў Беларускую Народную Рэспубліку і паехаў у Германію і Швейцарыю як прадстаўнік Рады Міністраў БНР – дамаўляцца аб падтрымцы маладой дзяржавы ў Еўропе. Як вы разумееце, пад сумленнае слова князя Радзівіла крэдыт для БНР магла даць любая еўрапейская краіна … Князь Альбрэхт разумеў, што суверэнітэт беларускіх зямель будзе азначаць пэўны гарант яго бяспекі і росквіту.
«У канцлагеры, ратуючы Радзівілаў ад голаду, кітайцы навучылі іх ёсць палачкамі»
– Я вось гляджу на ваша генеалагічнае дрэва і думаю: Радзівілаў так шмат! .. А ці ёсць нейкая канкурэнцыя – наша лінія важней, мы вялікія Радзівілы, чым вы?
– Сур’езна няма. А жартам нават я часам поддевать жонку. Яе бацька Фердынанд, калі б не было рэвалюцыі і змены межаў, быў бы найбагацейшых абшарнікам ў Польшчы – меў бы 300 тысяч гектараў зямлі! А яшчэ, цалкам верагодна, валодаў бы Нясвіжам і Манькевічамі пад Давыд-Гарадком, бо ў князёў Альбрэхта і Леона ня было сыноў, і права валодання пераходзіла да бліжэйшага мужчыну суседняй лініі Радзівілаў. А гэта яшчэ 150 тысяч гектараў. Вось я і кажу жонцы, што я на яе фоне выглядаў бы «бедным сваяком». Але атрымалася так, што тая лінія, якая заўсёды была багацей, усе страціла, а я зараз з усёй сям’і, атрымліваецца, самы паспяховы фінансіст! .. (Пан Мацей намякае, што ён далёка не бедны чалавек. – Аўт.). Калі ж казаць пра канкурэнцыю, то часам, здараецца, хто-небудзь з Радзівілаў пачынае распавядаць, што ён – з нясвіжскай лініі (гэта вельмі прэстыжна!). Прыходзіцца ставіць іх на месца, каб не зазнаваліся …
– А як склаўся лёс вашага цесця Фердынанда?
– Пасля вайны яго і некаторых іншых членаў сям’і змясцілі на 10 гадоў у канцлагер пад Масквой, які называўся Краснагорск. Нядаўна мне атрымалася знайсці копіі іх лагерных фатаграфій у КДБ – дапамог наш знаёмы, які быў польскім дыпламатам ў Расіі … Гэта быў спецыяльны маленькі лагер для арыстакратыі. У адной хаце жылі Радзівілы, у другой – арыштаваныя ў Манчжурыю японскія генералы. Адзін з іх вучыў Фердынанда матэматыцы. Дзеці Радзівілаў пухлі ад голаду, а японцы атрымлівалі пасылкі з радзімы. Яны ўзялі траіх дзяцей на ўтрыманне, кармілі іх, навучылі ёсць палачкамі. Бабка маёй жонкі яшчэ да 70-х гадоў перапісвалася з імі …
– Здаецца, менавіта ў тым лагеры да Радзівілаў вадзілі экскурсіі з навакольных школ, паказвалі дзецям і казалі: «Дзеці, гэта князі, яны пілі кроў працоўнага класа, а цяпер няхай працуюць на нас». – Гэта сумная праўда … Я чуў шмат гісторый пра тое, што Радзівілы і наогул памешчыкі здзекаваліся над людзьмі, білі, забівалі. Магчыма, здаралася і такое. Але мне запомніўся такі эпізод. У нашым маёнтку Алыцы жылі Эдмунд і яго бацька Януш, перад вайной ён славіўся буйным палітыкам. У 1939 годзе, калі прыйшла Чырвоная Армія і НКВД, іх арыштавалі. І афіцэр НКВД, мабыць, жадаючы паказаць дэмакратычнасць савецкай улады, сабраў усіх мясцовых жыхароў і пракрычаў: “Хто за тое, каб князёў павесіць?» І чакаў, што ўсё як адзін будуць за. А з вялікай натоўпу падняліся дзве рукі – чымсьці асабіста гэтым людзям князі не дагадзілі. Энкавэдзіст не ведаў, што рабіць, і са злосці павесіў тых двух. А князёў вельмі паважалі, Эдмунда нават абралі войтам (прадстаўнік населенага пункта на сходах краіны. – Аўт.). Безумоўна, паміж князямі і простымі людзьмі заўсёды была дыстанцыя. Але чалавечнасць ў гэтых адносінах, безумоўна, прысутнічала. Хоць, паўтару, былі і зваротныя прыклады. Я чуў такую гісторыю з Нясвіжа. Да Радзівілам прыехалі нейкія ангельцы на паляванне. І затым раскладвалі перад замкам свежину: ласёў, аленяў, ваўкоў, сарны. А ў канцы паклалі дваіх людзей. Яны падстрэлілі іх на паляванні выпадкова. Бывае! Але нельга ж класці людзей у адзін шэраг з здабычай! .. А яны смяяліся і казалі адзін аднаму: «О, мы не ведалі, што тут водзяцца і такія звяры! ..» Так што бывалі і такія страшныя прыклады. Але я думаю, што слугам Радзівілаў жылося ў замку нядрэнна. Часцяком людзі служылі ў Радзівілаў цэлымі сем’ямі і пакаленнямі і станавіліся практычна членамі сям’і.
«Джон Кэнэдзі хрысціў Ганну Радзівіл»
– Пан Мацей, на вашым генеалагічным дрэве заўважана: род Радзівілаў даў 40 сенатараў, канцлераў, паслоў … А кім сёння можа ганарыцца Сям’я? Акрамя вас, вядома.
– Мой брат Канстанты з’яўляецца старшынёй агульнапольскага Таварыства самакіравання лекараў. Ён вырашае шматлікія важныя праблемы, таму ва ўсё Польшчы яго ведаюць і паважаюць … Мая цётка Ганна Радзівіл, якой цяпер семдзесят, у 90-я гады была сенатарам і міністрам адукацыі Польшчы. Вельмі цікавая і выбітная асоба! Дарэчы, паміж двума сусветнымі войнамі двое членаў нашай сям’і таксама былі сенатарамі …
– Гэта ў Польшчы. А як Радзівілы ў іншых краінах?
– Адразу ўспамінаюцца амерыканскія Радзівілы … Брат дзеда маёй жонкі, Станіслаў Радзівіл, ажаніўся на Лі Буўе, роднай сястры Жаклін Кэнэдзі, і з таго часу наша прозвішча стала вельмі вядомай у Амерыцы. Ці не таму, што людзі ведаюць гісторыю нашага роду, а таму што Радзівіл дапамог Джону Кэнэдзі стаць прэзідэнтам Амерыкі. Ён знайшоў, дзе яго шмат прыхільнікаў сярод эмігрантаў з Польшчы, Беларусі і Украіны. Пасля перамогі на выбарах Джон Кэнэдзі падарыў Станіславу свой партрэт з надпісам: «Дзякуючы табе мы перамаглі!» Калі я зараз прыязджаю ў Амерыку, людзі чуюць прозвішча і пытаюцца: вы з той самай сям’і, якія з Кэнэдзі? Ці жарт, Ганна Радзівіл, якая жыве ў Нью-Ёрку, – гэта хросная дачка Джона Кэнэдзі! У чэрвені 1961 года, пасля канферэнцыі ў Вене, прэзідэнт ЗША спецыяльна заехаў у Лондан, каб хрысціць Ганну. (Перад гэтым Станіслаў Радзівіл хрысціў Джона Кенэдзі-малодшага). Калі ў Вестмінстэрскім кафедральным саборы маленькай Ганне шмат плюхнулі вады на галаву, Кэнэдзі першы выхапіў ручнік і выцер дзіцяці. Ксёндз усміхнуўся: «Спадар прэзідэнт, відавочна, што з вас выйшаў выдатны хросны бацька!» На хрэсьбінах прысутнічаў брытанскі прэм’ер Макмілан з жонкай. А назаўтра прэзідэнт з жонкай і Радзівілы былі на бяседзе ў каралевы Лізаветы ІІ.
– Вы падтрымліваеце цесныя адносіны з амерыканскімі Радзівіламі?
– А як жа! Калі хто-то хоць трохі адыходзіць ад сям’і, трэба неадкладна вяртаць яго назад, каб не прапаў! .. Я ўсім нашым паўтараю: кожны Радзівіл павінен пабываць у Нясвіжы! Калі ў Польшчу прыязджала Ганна, хрэсьніца Кэнэдзі, я вазіў яе ў нясвіжскі замак.
«У Польшчы наша прозвішча ахоўваецца на дзяржаўным узроўні»
– Прозвішча вам часта дапамагала ў жыцці?
– Увесь час дапамагае. Аўтарытэт, які Радзівілы заслугоўвалі стагоддзямі, працуе безадмоўна. Калі ты Радзівіл, табе лягчэй давяраюць, дапамагаюць, заключаюць дагаворы. А давер у бізнэсе шмат чаго варта. У Польшчы наша прозвішча ахоўваецца на дзяржаўным узроўні. Груба кажучы, нельга любую краму назваць «У Радзівіла», калі ты сам не Радзівіл.
– Вам наогул не крыўдна, што яшчэ два пакаленьні назад ваша сям’я жыла па-іншаму: палацы, балі, прыёмы? ..
– Ведаеце, калі я езджу ў госці да знаёмых арыстакратаў з Англіі, Францыі, якія і цяпер жывуць у палацах са слугамі, то я жыва ўяўляю, як выглядала б маё жыццё, калі б не было камуністаў. З іншага боку, гэта стала для мяне найбольшай матывацыяй вучыцца, працаваць, дасягаць чагосьці. Калі бы першапачаткова быў вялікі палац і багацце, можна было б падумаць: «А навошта нам працаваць? ..» Некаторыя мае кузены у Італіі так і жывуць, забаўляючыся – нават школы не скончыўшы. Я ж з бацькамі, братам і сястрой жыў у двухпакаёвай кватэры. Гэта было добрым стымулам зарабляць грошы на ўласны дом. Мне вельмі пашанцавала заспець бабку – як скарбніца традыцый, духу сям’і. Але ўсё, што я зараз маю – нават карціны з палацаў Радзівілаў, – я купіў за свае грошы на аўкцыёнах. Інтэлектуальны шчыт нашай сям’і быў закладзены ў XVI – пачатку XVII стагоддзя. Потым Радзівілы сталі вельмі багатымі, і матывацыя аслабла. Той жа Пане Каханку, мякка кажучы, не быў вялікім інтэлектуалам, хоць і ведаў сем моў. Але проста таму, што ўвесь час ездзіў у Парыж і гэтак далей. Мікалай Радзівіл Сіротка стварыў нам рэпутацыю на стагоддзі наперад. Цяжка ўявіць: у маленькім мястэчку Нясвіж з’явіўся першы на тэрыторыі Рэчы Паспалітай барочны касцёл. З Нясвіжа мода на барочныя касцёлы разнеслася па ўсёй Заходняй Еўропе! Сіротка запрасіў знакамітага архітэктара Бернардоні. І не проста пабудаваць касцёл, а навучыць мясцовых архітэктараў будаваць гэтак жа! Уяўляеце, якія інтэлектуальныя гарызонты меў гэты чалавек ?!
– А якія традыцыі ў сям’і існуюць сёння?
– Уся сям’я збіраецца на вялікія святы – вяселлі, юбілеі. Сваіх дзяцей мы з малых гадоў выхоўваем з разуменнем, што яны – з княжацкай сям’і з шматвяковай гісторыяй. Мы заўсёды прытрымліваемся французскай прымаўцы Noblesse oblige – «шляхецтва абавязвае». Здзяйсняючы любы ўчынак, варта памятаць, што калі ты ўчыніш нешта гідкае, усе скажуць: «Гэта нарабіў Радзівіл». Ўкрадзе з крамы булачку якой-небудзь Кавальскі або Іваноў, ніхто не заўважыць гэтага выпадку. А калі ўкрадзе Радзівіл? .. Гэта вялікая адказнасць. Мяне выхоўвалі так, і сваіх дзяцей я выхоўваю ў такім жа духу.
ДАРЭЧЫ
Ад’ютанты Напалеона, Мікалая II, Пілсудскага
Трое прадстаўнікоў роду Радзівілаў у розныя часы былі набліжанымі асобамі кіраўнікоў трох краін: Францыі, Расіі, Польшчы.
Падчас вайны 1812 года Дамінік Геранім Радзівіл быў палкоўнікам арміі Напалеона і ад’ютантам самога Банапарта. І гэта ў 26 гадоў! Характэрна, што Дамінік не кінуў Напалеона, нават калі той пачаў відавочна прайграваць вайну. Нават атрымаўшы магчымасць вярнуцца ў Нясвіж, ён працягваў ваяваць і загінуў ў 1813 годзе ў Францыі.
У XIX стагоддзі Мацей Радзівіл быў шэфам пратаколу рускага цара Мікалая ІІ. На памяць цар падарыў Мацею залатую фігурку салдата. Але, шчыра кажучы, Радзівілы не занадта ганарацца такім эпізодам у гісторыі сям’і.
Станіслаў Радзівіл, народжаны ў 1880 годзе, быў ад’ютантам кіраўніка Польшчы Юзэфа Пілсудскага. У 1926 году князь Альбрэхт Радзівіл прымаў Пілсудскага ў Нясвіжы. Яны прысутнічалі на службе ў касцёле, пасля чаго Пілсудскі усклаў на труну Станіслава ордэн Віртуці Мілітары – вышэйшую ваенную ўзнагароду Польшчы.
ДАСЬЕ
Князь Мацей Радзівіл нарадзіўся ў 1961 годзе. Скончыў універсітэты ў Варшаве і Амерыцы. Першая спецыяльнасць – філосаф (выкладаў у Варшаўскім універсітэце), другая – фінансіст (працаваў у банку). Цяпер – кіраўнік фірмы, якая займаецца мадэрнізацыяй Польскай чыгункі. У родзе Радзівілаў наш герой – шосты Мацей па ліку. Але, як ён жартуе, ужо ёсць сёмы і восьмы. Да яго самым вядомым Мацеем Радзівілам быў паэт і кампазітар у XVIII стагоддзі.
Скарбы Мацея Радзівіла
Ад продкаў князю Мацею не дасталася ніякіх сямейных рэліквій. Большасць разрабавалі ў розны час, штосьці Радзівілы прадалі самі ўжо ў ХХ стагоддзі, каб не памерці з голаду.
За многія гады яму ўдалося купіць на аўкцыёнах па ўсім свеце многія рэчы, якія ў розныя часы належылі Радзівілам.
ГЛЕБ Лабадзенка
